Avrupa Nükleer Araştırma Merkezi’ndeki (CERN) araştırmaların akabinde Orta Doğu Teknik Üniversitesinden (ODTÜ) çalışmalarını sürdüren Prof. Dr. Bilge Demirköz’ün öncülüğünde 7 bireyden oluşan takım tarafından ROKETSAN ile üniversite sanayi iş birliği kapsamında geliştirilen Radyasyon Ölçer ile Türkiye’nin uzay seyahatindeki değerli kritik ekipmanlardan biri daha ulusallaştırıldı.
AA muhabirine bahse ait bilgi veren Prof. Dr. Demirköz, ODTÜ Uzay ve Hızlandırıcı Teknolojiler Uygulama ve Araştırma Merkezinin (İVMER) uzay alanında gereksinim duyulan yetenekler kapsamında, 2015’te Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı Suram Projesi’ni hayata geçirmek üzere çalışmalarına başladığını anlattı.
Demirköz, Türkiye’nin yer müşahede uydusu geliştirilmesine yönelik yürütülen İMECE Uydu Sistemleri Alt Yapı Projesi’nde muhtaçlık duyulacak uzay radyasyon testlerinin Avrupa Uzay Ajansı (ESA) standartlarında protonlar ile yapılması gayesiyle ODTÜ-Saçılmalı Demet Çizgisi’nin (SDH) kurulduğunu lisana getirdi. Demirköz, TC Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından fonlanan projenin, Türkiye Güç, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumunun (TENMAK) Sarayköy’deki Nükleer Güç Araştırma Enstitüsü (NÜKEN) Proton Hızlandırıcı Tesisi’nin altyapısı kullanılarak çalışmalarını yürüttüğünü belirtti.
Proje kapsamında Türkiye’nin birinci Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı olan ODTÜ-SDH’nin 5 Aralık 2019’da açıldığını aktaran Demirköz, merkeze ODTÜ ile CERN ortasında imzalanan iş birliği protokolü çerçevesinde CERN’den bilgi transferi yapıldığını söyledi.
Kritik materyallerin radyasyon dayanıklılık testlerinin yerli sistemlerle ölçümünün uzay teknolojileri için kritik bir ehemmiyete sahip olduğunu vurgulayan Demirköz, şöyle devam etti:
“Projemizin birinci evresini muvaffakiyetle tamamladık ve artık radyasyon testlerinin bir kısmını ODTÜ-SDH ile yapabilir hale geldik. Halihazırda birçok kuruluşun üretmiş olduğu özgün bileşen ve ekipmanların radyasyon testlerini bu alt yapı ile yapıyoruz. Örneğin son olarak Gazi Üniversitesi ve TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’nin iş birliği ile uzay için geliştirdiği güneş hücrelerinin radyasyon testlerini yaptık.”
Prof. Dr. Bilge Demirköz, kelam konusu Radyasyon Ölçerin, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı ve Savunma Sanayi Müsteşarlığı takviyesiyle 2017’de başlatılan, ulusal uydular için uzaydaki iyonlaştırıcı radyasyonu ölçen ve bir çeşit parçacık dedektörü olan “Yerli Radyasyon Monitörü”nün prototipi niteliğinde olduğuna işaret etti.
Türkiye’nin 2023 uzay maksatları doğrultusunda, Türkiye Cumhuriyeti Savunma Sanayii Başkanlığı (SSB) tarafından MUFS Projesi ile başlatılan ve ROKETSAN’ın geliştirdiği katı ve sıvı yakıtlı itki sistemlerine sahip Sonda Roketi’nin Sinop Test Merkezi’nden uzaya gönderildiğini hatırlatan Demirköz, bu muvaffakiyetin Türkiye’nin uzay ligine girmesini sağladığını vurguladı.
Radyasyon Ölçer ile uzaydaki radyasyon ortamı bilgisi muvaffakiyetle toplandı
“Türkiye’nin uzay ligine girmesini sağlayan ROKETSAN’ın Sonda Roketi fırlatmasında, bilimsel yük olarak uçan Radyasyon Ölçer ile uzaydaki radyasyon ortamı bilgisi muvaffakiyetle toplandı.” diyen Demirköz, şunları kaydetti:
“MUFS Projesi’nde bundan sonra, daha yüksek irtifalara daha büyük yararlı yükleri çıkartan sonda roketleri geliştirilmesi, akabinde da mikro uyduları yörüngeye yerleştirilmesi hedefleniyor. Daha büyük ölçekli sonda roketlerinin uçuş testlerinde, misal bilimsel yüklerin uzaya fırlatılması planlanıyor.”
26-29 Ekim 2020 tarihlerinde uzaya gönderilen roketlerle pek çok kritik ulusal teknolojinin denemesinin yapıldığını lisana getiren Demirköz, üniversite sanayi iş birliği örneği olan ve ODTÜ İVMER gruplarınca Türkiye’de yeni geliştirilen teknolojiye ait şu bilgileri verdi:
“ODTÜ İVMER’in ROKETSAN ile kurduğu başarılı üniversite-sanayi iş birliği sonucunda Türkiye’de uzay için birinci sefer büsbütün ulusal sermaye ile Türk araştırmacıları olarak uzay ortamındaki farklı atom altı parçacıkları sayan Radyasyon Ölçer geliştirildi. Böylelikle Türkiye’nin uzay seyahatindeki kıymetli kritik ekipmanlardan biri daha ulusallaştırılmış oldu. İçinden geçen atom altı parçacıkları teker teker sayan Radyasyon Ölçer’in geliştirilmesinde CERN ile yürütülen iş birliklerinin yanı sıra TÜBİTAK BİLGEM’deki UEKAE Yarı İletken Teknolojileri Araştırma Laboratuvarı’nın (YİTAL) tasarlayıp ürettiği silikon tabanlı sensörün büyük katkısı oldu. Radyasyon ölçer, ROKETSAN’ın 26-29 Ekim 2020 tarihlerinde muvaffakiyetle gerçekleştirdiği uydu fırlatma testlerindeki uzay sonda roketine takılarak iki sefer uzaya çıktı ve çıkılan irtifadaki anlık radyasyon doz suratı ve parçacık akışını ölçerek uzay ortamı hakkında bizlere bilgi sağladı. Radyasyon Ölçer ile Sinop’ta deniz düzeyinden yaklaşık 130 kilometre irtifaya kadar ulaşan uzay sonda roketi ile birlikte radyasyon dozunun adım adım arttığını gördük. Böylelikle radyasyon sayacı, ROKETSAN’ın Sinop’tan fırlattığı Sonda Roketi ile çıktığı iki uzay seyahatinde misyonunu muvaffakiyetle tamamladı. Böylece, Türkiye’nin uzay seyahatinde radyasyon tesirlerinin incelenmesi ve bu tesirlerin azaltılması için rehberlik edecek eser geliştirildi.
Bu bizler için çok büyük bir onur oldu. Daha evvel Amerika Birleşik Devletleri’ndeyken Milletlerarası Uzay İstasyonu için ürettiğimiz Alfa Manyetik Spektrometresi yurt dışından uzaya gönderilmişti, artık bu ileri teknolojinin birinci adımının kendi toprağımızdan ulusal imkanlarımızla uzaya gitmesini görmek bizim için çok pahalı.”
Sayaçtan uzaya dair alınan bilgilerin sonuçlarının memleketler arası yayın olarak bilim dünyasına duyurulacağını ve bir teze mevzu olacağını vurgulayan Demirköz, uzaydaki radyasyon ortamı bilgisinin başta uydular olmak üzere uzay için geliştirilen kritik ekipmanlar için büyük kıymet taşıdığına işaret etti. Demirköz, “Türkiye’nin ROKETSAN’ın geliştirdiği Sonda Roketi, fırlatma sistemi alanındaki başarısı ve ODTÜ İVMER’in üniversite sanayi iştirakinde geliştirdiği Radyasyon Ölçer ile ülkemizin ulusal uzay amaçlarına bir adım daha yaklaşılmış oldu.” dedi.
Radyasyon ölçüm monitörü teknolojisi de yolda
Demirköz, ODTÜ İVMER grubunun, kazandığı bilgi birikimi sayesinde farklı dalların gereksinimlerine yönelik proje yelpazesini genişletmeyi amaçladığını kaydetti. Bu doğrultuda Parçacık Radyasyonu Test Altyapısı Heyetim Projesi’nin “Radyasyon Ölçüm Monitörü Geliştirilmesine Yönelik Kavramsal Tasarım Çalışması Yapılması” bahisli iş paketinin SSB’nin onayıyla genişletildiğini bildiren Demirköz, şu bilgileri verdi:
“Uzaydaki radyasyon doz suratı ve parçacık akısını ölçen, bilhassa ulusal ve yerli uydularımızda kullanılması hedeflenen ve uydularımızın uzay nitelikli hale getirilmesinde kritik bir rol üstlenerek uzay ortamı hakkında bilgi sağlayacak yerli Radyasyon Ölçüm Monitörü’nün yeterlilik modelinin geliştirilmesine yönelik faaliyetler SBB tarafından verilen ek bütçe ve mühlet ile devam ediyor ve uydularımızda kullanılmak üzere 2021’in sonuna kadar geliştirilmesi planlanıyor.”
