Bu iki tabir, başta kulağa çelişkili üzere gelse de ve kimilerinin Oxford aşısının güvenliğini sorgulamaya sevk etse de, alınan birinci sonuçlar, bu kadar süratle geliştirilmesine rağmen, Covid-19’u durdurmakta çok tesirli olduğunu gösteriyor.
Oxford aşısının nasıl bu kadar çabuk geliştirilebildiği hem talihe hem de bilimsel dehaya bağlı. Kökenleri ise Ebola salgınına ve bir şempanzenin akan burnuna, araştırmacıların bir devir hiç paraları yokken, sonraki gün özel uçaklar kiralayabilmelerine dayanıyor.
En büyük yanlış algı, aşı üzerindeki çalışmanın salgınla birlikte başladığının zannedilmesi.
2014-2016 ortasındaki dünyanın en büyük Ebola salgını bir faciaydı. Yavaş reaksiyon verildi ve 11 bin kişi öldü.
Oxford aşısının mimarı Prof. Sarah Gilbert, “Dünya daha âlâ iş çıkartmalıydı” dedi.
Daha sonra yapılan tartışmalarla, bir sonraki büyük salgınla nasıl başa çıkılabileceğine dair bir plan ortaya çıkartıldı.
Bilinen tehditlerin en sonunda “X Hastalığı” vardı. Dünyayı gafil avlayacak, yeni, bilinmeyen enfeksiyonun uğursuz ismi.
Oxford Üniversitesi’ndeki, 1786’da birinci aşıyı vuran bilim beşerinin ismini taşıyan ve şu anda dünyanın önde gelen uzmanlarının çalıştığı Jenner Enstitüsü’nde, bilinmeyen bir düşmanı yenmek için bir strateji tasarlandı.
Prof. Gilbert, “Mümkün olan en kısa müddette aşı geliştirmeyi planlıyorduk. Planı büsbütün bitirememiştik ancak düzgün bir etaba gelmiştik” diyor.
Kritik teknoloji
Planlarının merkezinde, “tak ve çalıştır” diye bilinen devrimci bir yaklaşım vardı. Bir bilinmeyenle karşı karşıya kalındığında gereken iki istek edilen özelliği vardı. Hem süratli hem de esnekti.
Çocuklukta olduğumuz aşıların tamamının da ortalarında bulunduğu bilinen aşılar, orjinal enfeksiyonun ya öldürülmüş ya da zayıflatılmış bir formunu kullanıyor ya da modülleri bedene enjekte ediliyor. Fakat bunların geliştirilmesi çok fazla vakit alıyor.
Oxford araştırmacıları bunun yerine ChAdOx1’i, ya da öteki ismiyle Şempanze Adenovirüs Oxford 1’i tasarladılar.
Uzmanlar, şempanzeleri hasta eden olağan grip virüsün alıp, neredeyse her şeye karşı kullanılabilecek bir aşının yapı taşı haline getirdiler.
Covid-19’dan evvel ChAdOx1 330 şahsa, Zika virüsünden prostat kanserine ve tropik chikungunya hastalığına dek birçok hastalık için yapıldı.
İnsanlarda hastalığa yol açmaması için, şempanzelerden alınan virüsün genetiğiyle oynanıyor. Daha sonra bağışıklık sisteminin neye saldırması için eğitmek istiyorsanız ona nazaran genetik planları içerecek biçimde yine genetiğiyle oynanıyor.
ChAdOx1 aslında, karmaşık, mikroskobik boyutlarda bir postacı. Biliminsanlarının yapması gereken tek şey, postalanan paketi değiştirmek.
1 Ocak
Dünyanın büyük kısmı, yeni yıl kutlamalarının yorgunluğunu üzerinden atmaya çalışırken, Prof. Gilbert Çin’in Vuhan kentinden gelen telaş verici “viral zatürre” haberlerini fark etti. Uzmanlar iki hafta içinde hastalığa yol açan virüsü tespit etti ve beşerden beşere yayıldığından şüphelenmeye başladı.
Prof. Gilbert, “X hastalığı için plan yapıyorduk, X hastalığını bekliyorduk ve bu o olabilir diye düşündüm” diyor.
Grup bu noktada, çalışmalarının ne kadar değerli olabileceğini bilmiyordu. Ne kadar süratle yapabileceklerini test etme ve ChAdOx1 teknolojisini gösterme çalışması olarak başladı.
Prof. Gilbert, “Sadece bir proje olabileceğini düşündüm, biz aşıyı yapacaktık ve virüs sönüp, gidecekti. Lakin o denli olmadı” diye konuşuyor.
Koronovirüs talihi
Kulağa biraz garip, neredeyse kötücül bile gelebilir, lakin salgına bir koronavirüsün yol açması talihti.
Koronavirüs ailesi son 20 yılda iki sefer hayvanlardan insanlara geçmeyi denemişti. 2002’de Sars koronavirüsü ve 2012’de Mers koronavirüsü.
Bu da uzmanların virüsün biyolojisini, nasıl davrandığını ve aşil tendonunu “diken proteinini” bildiği manasına geliyordu.
Oxford takımından Prof. Andrew Pollard, “Büyük bir avantajla işe başladık” diyor.
Diken proteini, virüsün bedenimizdeki hücrelerin kapısını açarken kullandığı anahtar. Bir aşı, bağışıklık sistemini bu diken proteinine saldırması için eğitebilirse, aşı takımı başarılı olma talihlerinin büyük olduğunu biliyordu.
Ve esasen Mers için, bağışıklık sistemini diken proteinini tespit etmesi için eğiten ChAdOx1 aşısını geliştirmişlerdi. Yani Oxford grubu işe en başından başlamadı.
Prof. Pollard, “Bu büsbütün bilinmeyen bir virüs olsaydı, çok farklı bir durumda olurduk” diyor.
Koronavirüslerin kısa vadeli enfeksiyonlara yol açması da talih. Bu, bedenimizin virüsü yenme kabiliyeti olduğu ve aşının yalnızca bu doğal süreci kullanması gerektiği manasına geliyor.
HIV üzere uzun vadeli, kronik bir enfeksiyon olsaydı, aşının işe yaraması çok düşük bir ihtimaldi.
11 Ocak’ta Çinli uzmanlar, koronavürüsün tüm genetik kodunu çözüp, dünyayla paylaştı.
Artık takımın elinde bir Covid-19 aşısı geliştirebilmeleri için lazım olan her şey vardı artık.
Tüm yapmaları gereken, diken proteini için gereken genetik talimatları ChAdOx1’e yüklemekti.
Para, para, para
Bir aşı geliştirmek değerli bir süreç.
Prof. Pollard, “Sürecin başı acılıydı. Bankada hiç paramızın olmadığı bir periyot yaşadık” diyor.
Üniversiteden biraz fon almışlardı, fakat dünya genelindeki başka kümelere kıyasla değerli bir avantajları da vardı.
Oxford’daki Churchill Hastanesi’nin bir köşesinde, grubun kendi aşı üretim tesisi vardı.
Prof. Pollard, “Her şeyi durdurun ve bu aşıyı üretin deme bahtımız vardı” diye konuşuyor.
Birinci testleri başlatmak için kafiydi, lakin daha büyük çaptaki denemeler için gereken binlerce dozu üretme kapasiteleri yoktu.
Prof. Gilbert, “Nisan’a kadar yaptığım en önemli şey para bulmak, insanları artık fon ayırmaya ikna etmeye çalışmaktı” diyor.
Lakin salgın dünyayı yeterlice tesiri altına almaya başlayıp, ülkeler birbiri gerisine karantina tedbirleri alınca, para akmaya başladı. Aşı üretimi İtalya’daki bir tesise kaydırıldı ve para karantina altındaki Avrupa’da görülebilecek lojiistik kabuslar da dahil sıkıntıların çözülmesine yardımcı oldu.
Prof. Gilbert, “Bir noktada özel uçak tutmak zorunda kaldık. Aşı İtalya’daydı ve sabah burada klinik deneylerimiz vardı” diye anlatıyor.
Yavan fakat hayati kıymetteki denetimler
Kalita denetimler, asla bir projenin en keyifli yanı olmaz. Lakin araştırmacılar, deneysel bir aşıyı gereğince yüksek standantlara ulaşmadan insanlara yapmaya başlayamıyor.
Üretim sürecinin her kademesinde, ayının virüs ya da bakterilerle kirlenmediğinden emin olmaları gerekiyor. Geçmişte bu vakit alan bir süreçti.
“Zamanı nasıl kısaltabileceğimizi düşünmeseydik, Mart’ta yeniden elimizde aşı olabilirdi, lakin klinik deneylere Haziran’a dek başlayamazdık.”
Bunun yerine, hayvanlar üzerindeki deneylerin inançlı olduğu görülür görülmez, araştırmacılar 23 Nisan’da beşerler üzerindeki denemelere başladı.
Art geriye denemeler
Oxford aşısı, o günden bu yana bir aşı için olağanda yapılan tüm deneme evrelerinden geçti.
Klinik deneylerde üç kademe bulunuyor;
- Basamak 1 – aşı inançlı olup olmadığını denetim için az sayıda şahısta deneniyor
- Etap 2- daha çok sayıda şahısta güvenlik testleri ve gereken yansıyı üretip üretmediğine dair işaretlerin araştırılması
- Kademe 3- insanları sahiden koruduğunu kanıtlamak için binlerce kişinin katıldığı büyük denemeler
Oxford aşısı bu evrelerin tamamını geçti ve üçüncü kademedeki testlere 30 bin kişi katıldı. Araştırmacıların elinde öbür aşı denemelerindeki kadar bilgi birikti.
Her bir evre ortasında olağanda yıllar süren boşluklar olmadı.
Cambrigde’teki aşı denemelerine katılan Dr. Mark Toshner, aşıları denemenin 10 yıl sürdüğü telaffuzunun aldatıcı olduğunu vurguluyor.
Toshner, “Çoğunlukla, birden fazla vakit pek bir şey yapılmaz” diyor.
Araştırma bütçesi almak için talep yazısı almaya benzetiyor. Talepler reddediliyor, tekrar yazılıyor, deneme için onay alınıyor, üreticilerle müzakere yapılıyor, kâfi sayıda denek bulunmaya çalışılıyor. Bir evreden başkasına geçmek yıllar sürebiliyor.
Toshner, “Süreç uzun ancak uzun olması gerektiğinden ya da güvenlik tasalarından değil, hayatın gerçekleri yüzünden” diyor.
Güvenlikten ödün verilmedi. Beşerler istekli olmaya akın etti ve olağan para sayesinde olağanda süreci uzatabilecek çok sayıda mahzur aşıldı.
Bu, ileride sorun yaşanmayacağı manasına gelmiyor. Tıbbi araştırmalar bu tıp garantiler veremiyor.
Genelde aşıların yan tesirleri ya vurulduğu vakit ya da birkaç ay sonrasında ortaya çıkıyor. Milyonlarca kişi aşılandığında daha az görülen problemler ortaya çıkabilir, lakin bu geliştirilen tüm aşılar için geçerli bir durum.
Bir sonraki kademe da süratli olacak
Denetleyici kurumların onayı ve aşı üretimi de büyük ölçüde hızlandırıldı.
İngiltere’nin elinde kullanıma hazır dört milyon doz aşı var. Oxford grubu ilaç devi AstraZeneca ile iştirak yaptı ve üretim, sonuçlar açıklanmadan çok evvel başladı. O vakit bir kumardı bu lakin artık çok büyük getiri sağladı.
Olağanda testlerin tamamlanmasını bekleyen denetleme kurumu da devreye erken girdi.
İngiltere’deki İlaç ve Sıhhat Eserleri Düzenleme Kurumu, Oxford aşısının güvenlik, üretim standartları ve aktifliğini daima kıymetlendirdi. Bu da aşıyla ilgili kararın erken alınabilmesi manasına geliyor.
Oxford aşısı, Pfizer ve Moderna’nınki üzere, dünyanın çaresizce gereksinim duyduğu bir devirde, rekor bir müddette geliştirildi.
