BBC araştırması ayrıyeten hükümetin testler konusunda özel laboratuvarlarla yaptığı görüşmede, Ulusal Sıhhat Hizmetleri’ne (NHS) bağlı laboratuvarların temsil edilmediğini de ortaya çıkardı.
Ama hükümet, sistemin Covid’in yayılma suratını “şüphe götürmeyecek şekilde” kestiğinde ısrarlı. NHS Test-Temas sisteminin artan olaylar karşısında, işleyişini daha da düzgünleştirmek ve geliştirmek için uğraştığını da kaydediyor.
BBC Test-Takip-Temas sistemiyle başından beri ilgilenen hükümet sözcüleri, bilim insanları ve sıhhat yetkilileri ile konuşarak nerelerde yanılgı yapıldığını ve daha kıymetlisi sistemin aşılar imdada yetişene kadar düzeltilip düzeltilemeyeceğini belirlemeye çalıştı.
Araştırmanın ortaya koyduğu kimi bulgular şunlar:
- Sistem en çok gereksinim duyulan bölgelerde en etkisiz kalıyor ve hala başlangıçta verilen birtakım kusurlu kararların ıstırabını çekiyor. Bunların başında testlerin yapılması analizi ve temasların takibini yapan sistemin merkezine mevcut kamu sıhhat hizmetleri atlanarak, direkt özel kesim şirketlerinin konması geliyor.
- Testlerin yapıldığı aygıtları üreten özel şirketler yapabileceklerinin çok fazlasını vaat etti ve vaadlerini yerine getiremedi.
- Belediyeler tarafından daha lokal seviyede temas takibine geçilmesi, merkezi data sisteminin yol açtığı problemler yüzünden başarılamadı. Bu da mahallî insan kaynakları ve imkanların dışlanmasına ve temasların takibinin çok daha yavaş yapılmasına yol açtı.
Bilgilerle muvaffakiyet oranı: Kasım ayının 1. haftası
Test-Temas sisteminin neden etkisiz kaldığını, Kasım ayının birinci haftasına dair sayılarla anlatmak mümkün.
Bir hafta içinde 333.900 kişinin enfekte olduğu varsayım ediliyor.
Bunların 141.840 bireyi yani yüzde 42’sinin kim oldukları tespit edilip Test-Temas sistemine yüklenmiş.
Bu 141.840 kişinin yüzde 70’ine ulaşılarak temasta oldukları 314 bin kişinin detayları alınmış.
Kalanların yarısı (21 bin kişi) temaslarını vermemiş, öteki yarısına da ulaşılamamış.
Başlangıçta yapılan yanlışlar: Özel dalın rolü
Sistemin ismi NHS Test-Temas ancak bu bütün hizmetin Ulusal Sıhhat Hizmetleri’ne bağlı olduğu manasına gelmiyor.
Hatta bu algının gerçekle hiç bir alakası yok.
Bu sistem çabukla farklı programların çabukla biraraya getirilmesinden oluşan karmaşık bir ağ tarafından yürütülüyor. Özel şirketler gerek test gerekse temasların izlenmesi bakımından sistemde kıymetli bir role sahip.
Bu ise, Ulusal Sıhhat Hizmetleri, üniversiteler ve lokal idarelerin elindeki lokal uzmanlık ve kaynakların kullanım dışı kalması manasına geliyor.
Bu yanılgının tohumları daha birinci kapatma önlemler ilan edilmeden 17 Mart tarihinde bir küme özel şirketin test konusunu görüşmek için hükümet yetkilileriyle yaptığı toplantıda atıldı.
Toplantıya katılan şirketler ortasında sıhhat teknolojisi alanında çalışan Randox ve ThermoFisher de vardı. Ama testlerin tartışıldığı toplantıda Ulusal Sıhhat Hizmetleri Laboratuvarları temsil edilmemişti ve bu kurumlara danışılmamıştı.
Kısa müddette işin istikameti açıklık kazandı ve hükümet özel şirketlerden, mevcut kamu sıhhat sistemi ve araştırma yapılarının dışında, büyük merkezi laboratuvarlar kurmalarını istedi.
Şu anda Birleşik Krallık içinde yapılan testlerin birçok bu halde kurulan altı mega-laboratuvardan oluşan bir ağ tarafından analiz ediliyor.
Sürüntü örnekleri alınmak suretiyle testlerin toplandığı merkezler ise Deloitte isimli finans ve teknoloji şirketi tarafından oluşturuldu.
Emsal bir karar temasların izinin sürülmesi konusunda da alındı. Temasları izlemek için oluşturulan merkez Sitel isimli şirket tarafından yönetiliyor ve ülke çapında 18 bin temas takipçisinden oluşan işçi de Serco isimli taşeron şirkete bağlı çalışıyor.
Bu grubun içinde bir kısmı kamu sıhhat kuruluşlarından gelen 3 bin civarında tabip da var. Lakin bu temas takibi Birleşik Krallık içinde yalnızca İngiltere’yi kapsıyor. Kuzey İrlanda, İskoçya ve Galler bölgeleri kendi düzenlemelerini oluşturdular.
Hükümet bu bahislerdeki ihalelerin öngörülemeyen olaylar yüzünden aciliyet şartlarında yapılmasına karşın tekrar de kurallara büsbütün uygun bir halde yürütüldüğünü söylüyor.
Ama o periyottaki karar süreçlerine yakın olan kaynakların birtakım telaşları var.
İsminin açıklanmaması şartıyla konuşan bir kaynak “Bu ihaleler rekor hızla imzalandı ve bağlandı. Bir birçoklarında performansa bağlı ceza şartları bile yer almıyor. Hükümet panik halindeydi, kapatma tedbirleri uygulanıyordu ve her taraftan baskı altındaydık. Bunlar en hakikat kararları almaya uygun şartlar değil” dedi.
Nitekim de bunun ne kadar hakikat olduğu sonra ortaya çıktı.
Şirketlerin tutamadığı kelamlar
O sürecin içinde olan bir çok uzman hükümetin şirketlere çabukla “Bizim için ne yapabilirsiniz?” diye sorduğunu ancak verilen karşılıkların gerçekçi olup olmadığını kimsenin sorgulamadığını söylüyorlar.
Örneğin Sıhhat Bakanlığı’ndan yaklaşık 500 milyon sterlinlik ihale alan Randox şirketi, Covid-19 testlerini hızlandırmak için 200 yeni işçi almayı planlıyordu. Şirket, ihaleyi aldıktan sonraki 6 hafta içinde 200 yeni test aygıtı üretmeyi vaat etmişti.
Halbuki o etapta şimdi test aygıtının birinci örneği bile yapılmamıştı ve BBC’nin ulaştığı bilgilere nazaran daha evvelki varsayımlarına nazaran, yılda fakat 10 tane yapmayı umuyorlardı.
Gerçekten Eylül ayı geldiğinde şimdi tek bir test aygıtı imal edilmemişti, onları yapmak için işe alınan yüzlerce kişi iş olmadığı için çoklukla konutlarına geri yollanmış, ya da boş boş oturmak zorunda kalmışlardı.
Randox sözcüsüne sorulduğunda şirketin hükümetin bütün beklentilerini karşıladığı üzere Birleşik Krallık’taki bütün laboratuvarlardan daha çok test analizi yaptığını söyledi.
Bu ortada diğer şirketler kamu sıhhat hizmetleri laboratuvarlarına hastanelerde yapılacak testlerde kullanmak üzere test aygıtları satıyordu.
Bütün bunlar olurken bu aygıtlar için gereken kimyasal unsurlar ve donanım özel şirketlerin kurduğu laboratuvarlar tarafından kapılıyor ve hastanelerde derdi çekiliyordu.
Merkezi sistem, mahallî kaynakların kullanılamamasına yol açtı
Birleşik Krallık içerisinde başlangıçta 2 bin olan günlük test kapasitesi bugün 500 bine çıkmış bulunuyor.
Ancak sistem bir şahıstan örnek alınmasıyla sonucun belirli olması ortasındaki vakti kısaltmakta zahmet çekti.
Bir çok uzman bunun sebebinin her şeyin merkezi olmasından kaynaklanan lojistik bir sorun olduğunu düşünüyor.
Testler için kullanılabilecek çok geniş lokal imkanlar ve potansiyel işçi bulunabileceği halde, sıfırdan kurulan dev laboratuvarların devreye sokulması, süreci yavaşlatan bir tesir yarattı. İnsanlardan alınan örneklerin bazen Edinburg ya da Belfast kadar uzak aralardan, bazen uçakla, merkezi laboratuvarlara nakledilmesi gerekiyor.
Test gayesi tamam lakin emele ulaşılıyor mu?
Hükümet sık sık testler konusunda sayılara takılıp kalmakla eleştirildi.
Mart sonuna kadar günde 10 bin test maksadı kondu, nisan sonuna kadar günde 100 bin ve Ekim’e gelindiğinde günde 500 bin test kapasitesine ulaşıldı.
Lakin bu testlerin kimlere ve ne için yapıldığı konusu gölgede kaldı.
Örneğin daima ihtarlara karşın hastanelerde çalışanların koronavirüs taramaları, belirti göstermedikleri sürece yapılmadı. Bulaşının değerli bir oranının hastanelerde gerçekleştiğine dair deliller olmasına karşın bu daha yeni yeni yapılmaya başlandı.
Testlerle ilgili problemlerin ciddiyeti Eylül ayında hadise sayılarının tekrar tırmanışa geçmesiyle kamuoyunun daha çok dikkatini çekmeye başladı. Laboratuvarlar artan test talebine yanıt veremez hale geldi.
Test sonrası temasların izlenmesi ile ilgili sıkıntılar
Testler sistemin yalnızca birinci kısmı. Bu testlerin işe yarayabilmesi için enfekte olduğu anlaşılan bireylerin meskende izole olmalarının sağlanması ve temas kurdukları bireylerin izlenip uyarılarak karantinaya alınması gerekiyor.
Mayıs ayı sonlarında başlatılan temas takibinde de bir dizi farklı sorun yaşandı.
Temasları izlemek üzere 3 bini tabip olmak üzere 18 bin kişi işe alınmıştı.
Bu, bağlantının muvaffakiyetle yürütülmesi durumunda bir sorun olmayabilirdi. Sorun, sık sık merkezi data ve arama sistemi yaklaşımı yüzünden bu bireylerin tam kapasite çalışamaması oldu.
Temas takibi için işe alınan şahıslara hiç bir inisiyatif verilmemiş ellerine sıkı sıkıya takip etmeleri gereken kural ve metinler verilmişti.
Örneğin tıpkı konutta yaşayan ailenin tüm fertlerinin başka farklı aranması ve birebir formların onlarla tek tek doldurulması isteniyordu. Bu yüzden bir çok aile gerek olmadığı halde çok sayıda telefona karşılık vermek ve formları tamamlamak durumunda kaldı.
Temas takibinde yönetici seviyesine çalışan biri BBC’ye bunun sistemi hantallaştırdığını, büyük bir gerilim yarattığını ve temas çalışanlarının, isyan eden ailelerden gelen öfkeli yansılar karşısında moral çöküntü yaşadıklarını anlattı.
Hükümet bu bahisteki yaklaşımı değiştirme sürecine girdiklerini söylüyor.
En çok muhtaçlık olan yerlerde en başarısız
Sonuçta sistem umut edilenin çok gerisinde bir performans gösterebildi.
Hükümete danışmanlık yapan uzmanlar test takibinin nitekim tesirli olabilmesi için, enfekte olduğu anlaşılan şahısların yüzde 80’ine ulaşılıp kimlerle temas halinde olduğunun kayda geçirilmesi, sonra da bu şahısların yüzde 80’ine ulaşılıp kendilerini izole etmelerinin söylenmesi gerektiğini söylüyorlar.
Meğer BBC’nin ulaştığı bilgilere nazaran Bradford, Manchester, Blackburn ve Nottingham üzere salgının en süratli yayıldığı bölgelede temasların fakat yarısına erişilebiliyor.
Buna enfekte olanların çok büyük bir kısmının hiç bir belirti göstermediği gerçeği de eklendiğinde salgının yayılışı karşısındaki çaresizlik ortaya çıkıyor.
Ancak temas ve takipte konulan gayelerin daima gerisinde kalınmasında en kıymetli faktörlerden birinin mahallî kaynakların kullanılamamasına yol açan merkeze odaklanma olduğu giderek açıklık kazanıyor.
Aslında Ağustos ayında hükümet lokal kaynakların daha fazla devreye sokulması muhtaçlığını kabul etti. Lokal temas takip grupları oluşturulacaktı. Belediyeler harekete geçip bu hizmetleri oluşturmaya başladılar lakin merkezi sistemi aşmakta büyük zahmetlerle karşılaştılar.
Mahallî idare yetkililerinin verdiği bilgilere nazaran, bilgiler geç gönderiliyor, tekrarlanmış takip evrakları geliyor, merkezi bilgi sistemine giremiyorlar ve bütün bunlar süreçleri geciktiriyor.
İzolasyon: temas takibinin unutulan ayağı
Temas takibinde enfekte olanlar ve çevrelerindekilerin izinin bulunması için 10 milyar sterlinlik bir bütçe ayrılırken, kendilerini izole etmeleri istenen insanların nasıl destekleneceğinin pek düşünülmediği anlaşılıyor.
Testleri olumlu çıkan ya da temaslı olanların ne kadarının hakikaten kendilerini izole ettiğinin hesabı sistemli olarak tutulmuyor. Bir araştırmaya nazaran bu şahısların sayısı her beş bireyden bir seviyesinde olabilir. Ulusal Test-Takip hizmeti bunun yarı yarıya olduğunu düşünüyor. Lakin bunun değerli bir sorun olduğu ortada.
Karantina mühletinin fazla uzun olduğunu bunun kuralların çiğnenmesinde tesirli olduğunu düşünenler var. Birtakım ülkelerde temaslı şahısların iki hafta değil 7 gün karantinada kalmaları kâfi görülüyor.
Bütün bunlara ek olarak karantinada kaldıkları için çalışamayan insanlara mali takviye sağlanmazsa nasıl geçinebilecekleri sorusu da değerli.
Temas takibi yapanlar bir çok kişinin hayatını sürdürmek için çalışmak zorunda olduğunu ve bu yüzden kurallara uymaya isteksiz davrandıklarını söylüyorlar.
