Mikroorganizmalar, bazen hayvanlardan insanlara sıçrayarak tehlikeli ve hatta ölümcül hastalıklara yol açabiliyorlar. COVID-19’a sebep olan virüs SARS-CoV-2’nin yarasalardan insanlara geçtiğinde dair kuşkular var. Bundan ötürü “zoonotik hastalıklar” şu sıralar mercek altında.
2008’de yapılan ve 2012’de güncellenen bir Nature araştırmasının ortaya koyduğu insan-hayvan hastalıklarının küresel haritasına nazaran tüm insan hastalıklarının yüzde 60’ı ve gelişen bulaşıcı hastalıkların yüzde 75’i zoonotik niteliğe sahip. Hastalıkların hayvanlardan insanlara geçmesini sağlayacak birçok yol bulunuyor ve aslında hayvandan beşere küsurluk bulaşmayan yerlerin sayısı çok az.
Araştırmalar, yabanî hayvanların, çiftlik hayvanlarının ve evcil hayvanların tamamının hastalık yayabileceğini gösteriyor. Proceedings of the Royal Society B’de yayınlanan bir araştırma ise ortamızda yahut yakınımızda yaşayan hayvanların, bizlerle teması daha az olan hayvanlara nazaran bizlerle daha çok virüs paylaştığını göstermişti. Bu hayvanların insanların gördüğü gelmiş geçmiş en büyük salgınlara yol açtığı düşünülüyor. Yani bu manada COVID-19 yalnız değil.
İşte hayvanlardan insanlara sıçrayan ve az çok bilinen hastalıklardan kimileri.
Grip Salgını
Grip salgınları muhtemelen en âlâ bilinen global salgın cinslerinden bir tanesi. Bu salgınlar ortasında bulunan 1918 İspanyol gribi salgını, hadiselerin ne kadar kasvetli hale gelebileceğine dair vahim bir örnek olmaya devam ediyor.
İspanyol gribi salgınının 1918 ile 1920 ortasında 500 milyon insanı etkilediği biliniyor. Münasebetiyle o yıllarda dünya nüfusunun 28’ine bulaştığı, ölümlerin 50-100 milyon ortasında olduğu düşünülüyor. Hastalık o denli ölümcüldü ki, 1918’in sonunda Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ortalama hayat müddeti 12 yıl düştü.
İspanyol gribinin nerede ortaya çıktığı tam olarak bilinmiyor, yani ismindeki İspanyol’un bir kusur olması olası. Hastalığa neden olan H1N1 grip virüsü üzerinde yapılan araştırmalar, virüsün insanlara kuşlardan geçmiş olabileceğinin işaretini veriyor. Buna rağmen virüs, birinci olarak domuzlardan yahut öbür insan olmayan memelilerden iletilmiş olabilir. Grip virüsleri, antijenik kayma denen vaka sayesinde sucul kuşlardan başka hayvanlara sıçrayabiliyor.
Veba
Yersinia pestis bakterisinin insanlık üzerindeki tesiri o kadar yıkıcıydı ki yol açtığı hastalık, yani veba, artık birçok lisanda bela ve yıkımla eş manalı olarak kullanılıyor. Tarih boyunca yüz milyonlarca insanın yenik düştüğü hastalık, üç büyük veba salgını olarak yaşandı. Bunların birincisi Akdeniz ve Orta Doğu’da M.Ö. 541 ve 542 ortasında yayıldı ve yaklaşık 100 milyon insanın vefatıyla sonuçlandı.
Bakterinin pireler yoluyla yayıldığı, ekseriyetle kemirgenleri etkilediği lakin bunların ısırdığı insanlara kolay kolay bulaşabildiği biliniyor. Hastalık, onu taşına muhakkak hayvanları yiyenlere de bulaşıyor. En son modeller ise fareleri paka çıkararak hastalığın farelerden çok Avrupa’daki berbat hijyenik şartlardan kaynaklandığını söylüyor.
Ebola
2013 ve 2016 yılları ortasında meydana gelen Batı Afrika Ebola virüsü salgını ise inanılmaz derecede yüksek bir vefat oranına sahipti. Virüse birçok Gine, Liberya ve Sierra Leone’de bulunan ve temas eden 28.000 bireyden 11.310’u öldü; böylelikle mevt oranı yüzde 40’a yaklaştı. Beden sıvıları yoluyla bulaşabilen hastalığı atlatanların bir sene sonra bile hastalığı bulaştırabilmesi dehşetli bir noktaydı.
Ebloa virüsünün meyve yarasalarından geldiğine inanılıyor lakin araştırmacılar, şimdiye kadar yarasalarda Ebola virüsüne rastlamadılar. Dünya Sıhhat Örgütü’ne (DSÖ) nazaran virüs, hasta yahut meyyit bulunan şempanzeler, maymunlar ve kirpiler de dahil olmak üzere enfekte hayvanların kan, organ yahut beden salgılarıyla temas yoluyla bulaşabiliyor.
Salgının idaresinin yavaş kalması nedeniyle DSÖ ve Birleşmiş Milletler tenkitlere maruz kalmıştı.
HIV ve AIDS Salgını
Çağdaş çağın en ölümcül salgını, edinilmiş immün yetmezlik sendromuna (AIDS) yol açan insan immün yetmezlik virüslerinden, HIV’den kaynaklanıyor. Hastalık 1970’lerde yaygınlaşsa da, HIV-1 ve HIV-2’nin 1900’lerin birinci yarısında insanlara maymunlardan geçtiğine inanılıyor. HIV, kan yoluyla, beden sıvıları üzerinden yahut korunmasız cinsel alaka yoluyla beşerden beşere bulaşabiliyor.
HIV ve AIDS’e en çok göçmenler, uyuşturucu kullanıcıları ve LGBTQ+ üyeleri üzere makul kümelerde rastlanıyor. Bugün HIV ile yaşayan 31-35 milyon ortasında insan bulunuyor ve bunların 21 milyonu, Sahra-altı Afrika’da yaşıyor.
Araştırmalar devam etse de, hastalığın tam bir tedavisi ve aşısı yok. Fakat dünya çapındaki aktivistler ve araştırmacıların çalışmaları sayesinde önleyici tedaviler bulunuyor. Bugün HIV ile yaşayanlar, virüsü taşımayanlarla tıpkı hayat beklentisine sahipler. Tedavi alan ve viral yükü tespit edilemez boyutlarda olanlar ise hastalığı bulaştırmıyor.
