1970 yılında, New Orleans’taki bir psikiyatri hastası üzerinde bugün utanç verici kabul edilen bir deney gerçekleştirildi. Biz hastayı sırf “Patient B-19” (Hasta B-19) olarak biliyoruz.
B-19 mutsuzdu. Uyuşturucu sıkıntıları vardı ve ordudan atılmıştı. Atılma münasebeti “eşcinsellik eğilimi” göstermesiydi.
Psikiyatri tedavisinin bir kesimi olarak ve “eşcinselliğin devası olacağı” kisvesiyle psikiyatrist Robert Heath, hastanın beyninde o vakitler “haz merkezi” olarak bilinen noktalara elektrotlar yerleştirdi.
B-19 kendi beynine yerleştirilen ve cinsel açıdan uyarılmasını sağlayan elektrotları bir tuşla açıp kapama talihine sahipti. Bir oturumda binden fazla sefer tuşa basıyordu ve elektrotların çalışmasını istiyordu.
Michigan Üniversitesi’nden biyopsikoloji ve nörobilim profesörü Kent Berridge, bu deneyi yorumlayarak, “Elektrotların çalışması B-19’u cinsel olarak hayli tahrik ediyordu” diyor.
Elektrotların aktive olması B-19’u mastürbasyon yapmaya yöneltiyordu ve uyarılma sonucu B-19 hem bayanları hem de erkekleri cinsel olarak cazip buluyordu. Elektrotlar çıkarıldığında ise bu cinsel istek kesin olarak sona eriyordu.
Deneyi yapan Robert Heath tuhaf bir şey keşfetti. B-19’a, elektrotların ona nasıl hissettirdiğini sorduğunda “harika”, “muhteşem” üzere sözler duymayı bekliyordu lakin bu kelam konusu bile olmadı. B-19 tüm bu uyarılma sürecinden hiçbir halde keyif almadığını söyledi.
Pekala neden elektrotlar takılıyken tuşa basmaya devam ediyordu?
ABD’li bilim insanı Kent Berridge, şunu kesin olarak söyleyebileceğimiz görüşünde: B-19 elektrotların kendisine yaşattığı duygudan hoşlanmıyordu ancak tekrar de onları aktive etmeyi istiyordu.
Bu, birinci bakışta bir çelişki olarak görünüyor.
Uzun yıllar boyunca psikologlar ve nörobilimciler sevmek ile istemek ortasında önemli bir fark olmadığını varsaydı. “Sevmek” ve “istemek” birebir olguya yönelik iki farklı söz üzere düşünüldü. Alışılmış ki sabah kahve içmek isteyen biri, kahveyi de seviyordur, o denli değil mi?
Beğenmek ve istemek ortasında kurulan eşitliğin dışında bir varsayıma daha sahibiz.
Çoklukla, salgılanan dopamin hormonunun istemeyi ve beğenmeyi harekete geçirdiği varsayıldı. Dopaminin haz almak için temel değerde olduğu düşünüldü.
Örneğin fareler beşerler üzere, şekerli besinleri severler. Ancak beyinlerinden dopamin çıkarıldığında şekerli besini istemeyi bırakırlar. Bu nedenle, “dopamin olmazsa haz da olmaz” diye düşünülüyordu.
Kent Berridge dopamin ile haz ortasındaki ilgiye de yeni bir yorum getirdi. Fareler, beyinlerinden dopamin çıkarılmış olmasının akabinde da şekerli hususlarla beslendi ve “farelerin haz almaya devam ettiği” keşfedildi. Yani fareler bu durumda “şekeri istek etmiyorlar” lakin şeker yediklerinde de keyif alıyorlardı.
Farelerin keyif alıp almadığının nasıl tespit edildiğini merak ediyor olabilirsiniz. Bunun karşılığı, farelerin de bizler üzere yüz tabirlerinin olmasında gizli. Şekerli bir besin tükettiklerinde dudaklarını yalıyorlar, acı yediklerinde ise ağızlarını açıp başlarını sallıyorlar.
Tüm bunlar ne manaya geliyor? Neden fareler “arzu etmedikleri” besinlerden keyif almaya devam ediyorlar?
Kent Berridge’in hipotezi şu: Beğenmek ile istemek beyinde iki farklı sisteme dayalı olarak harekete geçiyor ve dopamin “beğenmeyi” değil, “istemeyi” ilgilendiren bir hormon.
Uzun yıllar boyunca bilim etrafları bu mevzuda kuşkucu davrandı ancak Berridge’in teorisi geniş bir kesim tarafından da destekleniyor. Dopamin istek duymayı tetikliyor.
Sabahları mutfağa gidip kahve makinesini gördüğümde, dopamin beni kahve yapmaya yönlendiriyor. Aç olduğumuzda yemeği, sigara bağımlısıysak sigara içme isteğini ağırlaştırıyor.
Dopamin hormonunun “beğenme” değil “isteme” dürtüsünü harekete geçirdiğine ait bir öteki delil, fareler üzerindeki şaşırtan bir deneyle ortaya çıktı.
Bir deneyde, Kent Berridge fare kafesine küçük metal bir çubuk yerleştirdi. Bu çubuğa dokunan fareye düşük dozlu elektrik şoku verildi. Olağan bir fare, birkaç dokunuşun akabinde bu çubuktan uzak durmayı öğrendi. Lakin dopamin sistemi aktive edilen fare, birinci şokun akabinde deney bitene kadar tekraren çubuğu koklamayı, dokunmayı tekrarladı.
Tahminen de benim kahve alışkanlığımı açıklayan durum da bu. Sabah kahvesini hem istiyorum hem de seviyorum. Lakin öğlenden sonra kahvesi bana acı gelmesine ve rahatsız etmesine rağmen içmekten kendimi alıkoyamıyorum. Aslında onu sevmiyorum ancak istiyorum.
Dilek etmenin, beğenmeye nazaran çok daha temel bir dürtü olduğunu savunan Kent Berridge’in insan dileği ve motivasyonu üzerine kavrayışımızı dönüştürdüğünü söylemek abartı olmaz.
İstemek-beğenmek üzerine yapılan bu ayrımın en kıymetli uygulaması da bağımlılık hakkında getireceği yenilikler olabilir. Uyuşturucu, kumar, alkol ve hatta yemek bağımlılığı hakkında yine düşünmek gerekebilir.
Bağımlı birisi için, istemek beğenmekten ayrışıyor. Dopamin sistemi, kahve makinesinin manzarası üzere ipuçlarını algılayarak bunun “ödül” getireceğini öğreniyor. İstek etmek, birçok ipucu ile tetikleniyor ve daima varlığını sürdürüyor. Uyuşturucu unsur bağımlıları örneğin şırınga, kaşık, parti ya da bir sokak köşesini görüp kelam konusu maddeyi arzulayabiliyor.
Uyuşturucu bağımlıları, kullandıkları husus kendilerine haz vermemesine karşın bunu istemeye başlıyor ve bu istek kolay kolay yok olmuyor. Farelerde dopaminin hassasiyeti ömürlerinin yarısı boyunca sürebiliyordu. Artık bilim insanlarının önünde, bu hassasiyetin bilakis çevrilmesi “hedefi” duruyor.
Artık B-19 hastasına geri dönelim. Hiçbir keyif almamasına karşın elektrotları aktive eden tuşa basmaya devam eden ve bundan kendisini alıkoyamayan B-19’la ilgili psikiyatrist Robert Heath, “Acaba hissettiklerini tabir etmekte yetersiz mi kalıyor?” diye düşünmüştü.
Meğer bugün biliyoruz ki B-19 tuşa bastıkça hiçbir keyif almıyordu fakat yeniden de basmayı “istiyor” ve kendisini bundan alıkoyamıyordu.
Bana gelince, öğlenden sonra içtiğim ikinci kahveden artık vazgeçiyorum.
