Soğuk Savaş sonrasında, kısa bir vakit içinde birebir faaliyetleri kendi imkânlarıyla gerçekleştiren Çin Halk Cumhuriyeti de 2003 yılında birinci insanlı uzay seyahatini gerçekleştirerek ABD ve Rusya’nın sahip olduğu uzay gücü statüsüne erişti. Öbür üstün güçlerle eşit pozisyona gelen ülke, böylelikle dünyada bir saygınlık ve itibar elde etti. Uzay yarışı günümüzde bu sefer Çin ile ABD ortasında ağır bir halde başlamışken Rusya iki ülkeyle bu alanda işbirliği içinde dengeleyici bir pozisyonda yer alıyor. Bu yeni yarıştaki maksat de eski uzay yarışındakiyle birebir. Yani Çin, global bilim ve teknolojide önder olan ABD’ye alternatif yeni bir dünya tertibi inşa etmeyi ve bu sistemin yöneticisi olmayı hedefliyor. Askeri uzay teknolojisinde hâkim pozisyona gelen ülke, birebir vakitte dünya üzerindeki savaşlarda da askeri üstünlük kazanacak. Çin’in uzay alanında faal bir güç olması, bulunduğu Asya bölgesinde uzay gücü olma amacı güden başka ülkeler olan Japonya ve Hindistan’la da rekabet halinde olması manasına geliyor. Bu üç Asya ülkesinin dış uzaydaki faaliyetleri, gelecekte ortalarında askeri alanda bir güç istikrarının de oluşacağını gösteriyor.
Bu yazıda Çin Halk Cumhuriyeti’nin uzay hedefleri ve çalışmalarına ve bu çalışmalarının ABD üzerindeki tesirine değinilecek. İki ülke arasındaki uzay yarışının dünyadaki güç gayreti üzerindeki sonuçları da pahalandırılacak.
Çin’in uzay hedefi ve faaliyetleri
Çin Halk Cumhuriyet’inin mevcut uzay gücü statüsüne ulaşmasındaki temel motivasyon askeri savunma gereksinimiydi. 1950 yılında gerçekleşen Kore Savaşı sırasında Amerikan hükümetinin nükleer füze atma tehdidi karşısında, nükleer caydırıcılık kabiliyetine ulaşmak için, Çin’de balistik füze programı ve bu program kapsamındaki uydu geliştirme faaliyetleriyle uzay çalışmalarına start verildi. ABD tehdidine Sovyetler Birliği ile 1960 yılında başlayan gerginlik de eklenince, Soğuk Savaş periyodunun nükleer silahlanma yarışı bağlamında Çin, milletlerarası sistemde tarihi askeri güçsüzlüğünü yine yaşamamak ismine, uzay faaliyetlerini ulusal savunması için adeta bir mecburilik olarak görmeye başladı.
Çin’in açık kapı iktisadı ve planlı kalkınma siyasetlerinin sonucunda dünyanın ikinci en büyük ekonomik gücü olarak yine ortaya çıkmasıyla güç istikrarında yaşanan büyük değişim nedeniyle, uzmanlar geleceğe yönelik senaryolar dahilinde, ABD ile Çin ortasındaki savaş olasılıklarını tartışmaya başladılar. Bu kapsamda ABD’yi tekrar tehdit olarak algılayan Çin, gerçekleşmesi mümkün bu savaşta galip gelebilmek için, askerî açıdan zayıf kaldığı alanları güçlendirerek ortadaki arayı kapatmaya çalışıyor. Çin hükümeti uzaydaki savunmasını siber yetenek, uzay uyduları, elektromanyetik silahlar ve lazer silahlarına dayandıran bütünleşik bir yapıda planladı.
2015 yılında Çin ordusunda Halk Kurtuluş Ordusu Dayanak Gücü isimli bir ünite oluşturuldu. Takviye gücü uzay, siber alan ve elektronik savaş alanlarında uzmanlaşmış bir yapı. Uzaydaki askeri savaş stratejisi ise düşman ülkenin askerî uydularını devre dışı bırakarak onu savaş ortamında “kör ve sağır” kılacak Anti Uydu Silah (ASAT) sistemlerinin kullanılmasına dayanıyor. 2007 yılında karadan gönderdiği bir balistik füzeyle kendi meteoroloji uydusunu vuran Çin, tıpkı operasyonu 2013 yılında bu sefer bir roketle gerçekleştirdi. 2015’te de uydu sinyallerini bozan ve yok eden Dong Nang-3 isimli atmosfer dışı aracı test ederek, ABD’nin askerî operasyonları için kıymet taşıyan uzay sistemlerini yok edebilecek bir seviyeye geldiğini göstermiş oldu. 2013 yılında Çin’in alçak yörüngeye gönderdiği SY-7 isimli küçük bir uzay denetleme aracının da bir silah olduğu sav edilmişti.
Ulusal savunma, caydırıcılık ve askeri zafer amaçlı uzay stratejisinde öne çıkan öbür bir bahis, dünya hâkimiyeti için uzay jeopolitiğinden faydalanarak dış uzayda stratejik bölgeleri kendi denetimine almak. Bu alan ise Ay ve yörüngesidir. Hala Ay yörüngesinin 60 derece ilerisi ve gerisindeki Lagrange noktalarından L2 üzerinde, Çin’in Queqia haberleşme uydusu yer alıyor ve kesintisiz bir formda ülkenin haberleşmesini gerçekleştiriyor. Ay programları kapsamında Ocak 2019’da Chang’e-4 uzay aracı, tarihte birinci kere ayın karanlık yüzüne indi ve Yutu-2 isimli rover aygıtıyla araştırmalar yapmaya başladı. Ayın bu alanı, dünyadan gelen radyo dalgalarının ulaşmadığı bir alan olarak elektromanyetik araştırma yapmaya elverişli bir alan olarak kabul ediliyor. Bunların yanı sıra, uzay madenciliği açısından da Ay yüzeyi epeyce varlıklı. Çin’in uzay hedefleri ortasında, burada bulunduğu tespit edilen helyum 3, titanyum, platin, demir, nikel ve altın üzere madenleri kendi iktisadı için kıymetlendirmek yer alıyor. Bu madenlerden helyum 3, radyoaktif atık oluşturmadan ve nükleer güç üretmeden kullanılabiliyor. Ayrıyeten bu madenler sayesinde, Ay’da üs oluşturulduğunda, nükleer silah yapmak için gerekli hammadde kaynağı da Ay yüzeyinden rahatlıkla temin edilebilecek.
Soğuk Savaş devrinde Ay’a ayak basarak ülke bayrağını dikme uğraşları tepeye ulaşmıştı. Ay’ın yörüngesine gelen beşinci devlet olarak Çin’in uzay çalışmalarında en ağırlaştığı yer olarak tekrar Ay öne çıkıyor. Çin’in başlattığı Ay keşif programları, ABD’nin 2024’te yine Ay’a dönme kararına ve Ay’da üs kurma planlarını devreye sokmasına neden oldu. Bilhassa “ilk gelen birinci kullanma hakkını elde eder” prensibi doğrultusunda Çin’in iniş yaptığı bölgelere isim vererek bölgelerin denetimini kendi lehine belirlemesini, ABD kendi çıkarları açısından tehdit olarak görüyor. 20 Temmuz 1969’da Ay’a birinci ayak basan insan olarak uzay çalışmalarına silinmeyecek bir tarihi imza atan Amerikalı Astronot Neil Armstrong, Ay’a Apollo programı dahilinde inmişti. Yeni Amerikan Ay projesi ise “Artemis 1-2-3” ismiyle planlandı ve yeni jenerasyon roketi “Uzay Fırlatma Sistemi” (Space Launch System) 2021’de astronotları götürmek üzere denenecek. NASA’nın Ay yörüngesine fırlatmayı düşündüğü “Ay Geçidi” (Lunar Gateway) uzay istasyonu, şimdi gönderme tarihi belirlenmese de, ABD’nin Ay projesi içinde yer alıyor. 2022 yılında Ay yüzeyine su arama hedefli yüzey araştırma aracı VIPER gönderilerek Ay üssü kurma faaliyetlerine sürat kazandırılması planlanıyor. Çin’in Ay faaliyetlerine yetişmek ABD için bir ulusal güvenlik konusu olarak bedellendiriliyor.
Ay’la ilgili bir başka husus, Mars’a gidiş için Ay’ın stratejik bir başlangıç noktası ve ikmal alanı olması. Mars iki ülke ortasındaki yeni rekabet alanlarından birini oluşturuyor. ABD 1976 yılında evvel Viking-1 ve birebir yıl içinde Viking-2 uzay araçlarıyla Mars yüzeyine inen birinci ülke oldu; 1997 yılında birinci keşif aracı Pathfinder’ı, 2004’te Spirit ve Opportunity, 2008’de Phoenix, 2012’de Curiosity ve 2018’de de Insight isimli keşif aracını Mars’a indirmeyi muvaffakiyetle gerçekleştirdi. Kullanımı sona eren aracın yerine yenisi geliştirilerek, son olarak NASA’nın “Mars 2020” misyonu kapsamında Perseverance (Azim) rover robotu ve Ingenuity (Yaratıcı) helikopterini kapsayan uzay aracı 30 Temmuz 2020’de muvaffakiyetle fırlatıldı. Bu fırlatma öncesinde, 23 Temmuz’da sürpriz bir formda Çin’in (“gökteki gerçeği arayış” manasına gelen) Tianwen-1 isimli Mars uzay aracı, taşıdığı bir orbiter (yörünge aracı), bir lander (iniş aracı) ve güneş gücüyle çalışan altı tekerlekli bir rover robotla birlikte, Çin Ulusal Uzay Dairesi (CNSA) tarafından ayrıntılı bilgisi paylaşılmadan Mars’a gönderildi. Temmuz ayı içinde Mars ile dünya yörüngelerinin uygun pozisyona gelmeleriyle ortaya çıkan fırsatı âlâ pahalandıran ABD ve ona yetişen Çin oldu. Bir aksilik yaşanmazsa, gönderilen araçlar 2021 Şubat ayında Mars’ta su kaynaklarının araştırılması, eski yaşama dair kalıntılar konusunda incelemeler yaparak, 2030’da gerçekleşecek beşerli Mars seyahatinin hazırlığını tamamlayacaklar.
Mars konusunda birincilerle tanınan ABD’nin fırlatılan uzay aracı dahilinde gönderdiği ve Dünya atmosferi dışında birinci kere Mars’ta deneyeceği helikopter başarılı olursa, yeni gezegen keşiflerinde daha süratli sonuçlar elde etmenin mümkün hale geleceği düşünülüyor. Gönderilen bu araç birebir vakitte toplanan numuneleri de Dünya’ya iletmek üzere tasarlandı.
Tekrar NASA dayanağıyla Hindistan, 2008 yılında Ay’ın güney kutbuna Chandrayaan-1’i çarptırmış ve Eylül 2014’te Mars Orbiter Mission aracını, Mars etrafında yörüngeye oturtmayı başarmıştı. Çin’in 2020 yılında gelen Mars teşebbüsü, öbür ülkelere kıyasla hayli geç kalmış görünüyor. Aynı vakitte Rusya, Mars’ın uyduları üzerindeki projelerini önümüzdeki yıllarda Çin’le birlikte hayata geçirmek üzere plan yapıyor. Çin 2030 yılında yeni bir araç göndererek ABD üzere Mars’tan numune getirmeyi hedefliyor.
Çin’in uzayı, ulusal güvenliği ve savunması açısından askeri bir mecburilik olarak görmesinin dışında sivil hedefli, bilhassa yeni bir ekonomik alan olarak kıymetlendirme gayeleri de bulunuyor. Uzay sanayisi kapsamında, teknoloji geliştirme istikametinde, öbür devletlerle ekonomik işbirlikleri yapılıyor. Çinli uzay şirketleri iSpace, Onespace, Tencent, Landspace ticari uzay faaliyetleri teşkil edecek halde yörüngeye uçuşlar gerçekleştirdiler. Bir Jenerasyon Bir Yol projesinin dijital ayağı olarak BeiDou Uydu Pozisyonlandırma Sistemi (GPS) kurulmuştu. Bu sayede Çin yeni İpek Yolu kapsamında, kelam konusu güzergahta yer alan ülkelerin GPS muhtaçlıklarını karşılarken, ABD’nin bu alanda sunduğu hizmete de rakip teşkil ediyor. Çin teknoloji şirketlerini (Huawei, Tik Tok) kendi ulusal güvenliği için tehdit gören ABD, Çin’in dünya genelinde bu şirketler üzerinden yayılmasını engellemeye çalışıyor; uzayda ise Uzay Kuvvetleri Komutanlığı ile Global Yer Bulma Sistemi (GPS) uydularını teminat altına alıyor. Bu kapsamda uyduların fırlatılması, yörüngede pozisyonlarının izlenmesi, yönetilmesi, fırlatma operasyonları da bu komutanlığın denetiminde gerçekleştiriliyor.
Uzayın Çin iktisadına sağladığı öteki bir katkı ise uzaydan güç elde etmekle ilgili. Bu alanda dışa bağımlı bir ülke olarak Çin, dünyanın deniz alanlarındaki güç trafiği noktalarında kendi hâkimiyetini sağlayabilmiş değil. ABD Deniz Kuvvetleri’nin kritik güç nakil noktalarını denetim etmesi ve olası bir savaşta bu bölgeleri kapatabilme riski, uzay enerji kaynaklarının kıymetini artırıyor. Öteki gezegenler, gezegen uyduları ve asteroit madenleri dışında, güneş gücünden faydalanmak için de uydu modelli bir ekipmanla 2050 yılında sonuçlanması planlanan Uzay Temelli Güneş Projesi hayata geçirilmeye çalışılıyor. Bu kapsamda, güneş gücünün bulutsuz bir ortamda dünyaya kesintisiz bir biçimde gelmesi sağlanarak Çin’in güç gereksiniminin büyük ölçüde karşılanacağı düşünülüyor.
Çin’in beş yıllık stratejik periyotlar halinde planlanan tüm uzay faaliyetleri 2000, 2006, 2011 ve 2016 Çin Uzay Beyaz Kitap serileri ile şeffaf bir biçimde dünya kamuoyuyla paylaşılmıştı. Ama en son Mars’a gönderilen keşif aracı hakkında ayrıntılı bir bilgi şimdi paylaşılmadı. Çin’in stratejik kültürünün bakış açısında, bir devletin uzayda bir kimliğe ve siyasi tesir alanına sahip olması için, insanları uzaya götürebilecek teknolojik imkânlara ve altyapıya sahip olması, uzayda daima var olabilmesi, ay yörüngesinde seyahat edebilmesi, anti-uydu silah sistemleriyle mevcut uzay objelerini etkisiz kılabilmesi ve insanlığın gelişimine katkı sağlayacak bilimsel gelişmeleri dış uzay alanında gerçekleştirebilecek kritik yeteneklere sahip olması gerektiği niyeti yer alıyor. Bu bakış açısı doğrultusunda, Shenzhou serisi uzay araçlarıyla insanlı/insansız uzay seyahatleri, Chang serisi araçlarla Ay keşif programları ve Long March serisi roketlerle yeni gezegen keşifleri gerçekleştirildi ve hala devam etmekte olan kalıcı uzay istasyonu Tiangong projesinin 2022’de tamamlanması öngörülüyor.
Teknolojik bilgi hırsızlığı gerekçesiyle Çin’in 2011 yılında ABD Kongresi’nde alınan bir kararla Uluslararası Uzay İstasyonu çalışmalarına katılmasının yasaklanması, ülke için büyük bir itici güç oldu. Bu kapsamda Çin kendi imkânlarıyla öncelikle geçici uzay laboratuvar istasyonları ve kalıcı uzay istasyonu inşa faaliyetlerini başlattı. Uluslararası Uzay İstasyonu’nun devre dışı kalacağı 2024’te, Çin kendine ilişkin kalıcı uzay istasyonu ve mürettebatıyla dış uzayda bulunmaya devam edecek. Bu istasyonda tıpkı vakitte, memleketler arası işbirliğine açık olarak 27 ülkeyle yapılan muahedeler sonucunda astronomi, uzay tıbbı, uzay yaşam bilimi, biyoteknoloji, yerçekimsiz ortam çalışmaları ve temel fizik uzay materyalleri bilimi çalışmaları gerçekleştirecek. Şimdi mutlaklık kazanmamış olsa da ABD de Ay Uzay İstasyonu projesiyle Çin’i bu yarışta yalnız bırakmamayı hedefliyor.
Batı tarafından Çin’in “uzay hırsları” olarak nitelendirilen tüm bu çalışmaların sonuncu hedefinin uzay alanında tek başkan ülke olmak, ekonomik ve askeri güç kapasitesini dünyada önder pozisyonu getirmek ve sürdürmek olduğu görülüyor. Barışçıl biçimde ve Birleşmiş Milletler (BM) uzay kurallarına uygun olarak hareket etmeyi prensip edinen Çin, yeni norm ve kuralların oluşturulmasında da öncü olmayı istiyor. Rusya, Ukrayna, Avrupa Birliği (AB), Pakistan, Şili ve Arjantin üzere birçok ülkeyle uzay alanında işbirliği içinde olan Çin, 2008 yılında merkezi Pekin’de bulunan Asya-Pasifik Uzay İşbirliği Örgütü’nün (APSCO) kurulmasına da öncelik etti. Üyeleri ortasında Bangladeş, İran, Peru, Moğolistan, Pakistan, Tayland ve Türkiye’nin de bulunduğu bu uzay işbirliği örgütü, uzayın üye devletler tarafından barışçıl gayelerle kullanılmasına yönelik olarak, alandaki faaliyetlerin uyumunu sağlıyor. Ortalarında kurulan ağ bünyesinde bilgi paylaşımı, çok gayeli uydulardan gelen dataların gönderilmesi, dünya yüzeyinin görüntü bilgilerinin sağlanması, doğal felaketlerin uydu aracılığıyla izlenmesi ve evvelden bildirilmesi, [Doktor, radyolog, hasta ve hastaneler ortasında kaliteli bir hizmet verebilmek hedefiyle kurulmuş olan] tele-tıp sisteminin datalarının paylaşılması ve insan kaynağının yetişmesi için eğitim programları yürütülüyor.
ABD-Çin uzay yarışının milletlerarası siyasete tesirleri
Global liderlik uğraşında karşı karşıya olan Çin ve ABD, uzay alanında devreye sokulan değerli ve birinci olma özelliği taşıyan uzay programlarıyla yarışı daha da hızlandırıyorlar. Ortalarındaki bu rekabet, ABD için de uzay programlarını tekrar başlatma ve bütçelerini sağlama imkânı yaratmış durumda. Devlet ve özel dalın iştirakiyle devam eden bu yarış, yeni bir savaş riski de ihtiva ediyor. Bilhassa Güney Çin denizi ve Doğu Çin denizi üzerinde egemenlik tezleriyle gündeme gelen Çin, doğal kaynaklar konusundaki milliyetçi yaklaşımını uzaydaki madenler konusunda da sürdürürse, ABD’nin buna bilhassa Ay yüzeyinde askeri güçle karşılık verebileceği düşünülüyor. Bu öngörü, ABD’de 2015 yılında kabul edilen Uzay Kaynaklarını Araştırma ve Kullanma Yasası’ndan kaynaklanıyor. Dış uzaydaki faaliyetlerini bu halde resmileştiren ABD, esasen tüm insanlığın ortak malı sayılan uzaydaki bu kaynaklar için dünyadaki güç kaynakları çabasında olduğu üzere askeri güç kullanabilecek.
Çin’in faaliyetlerinin ABD’nin uzaydaki askeri kabiliyetlerine yönelik bir güvenlik sorunu teşkil etmesi, ABD’nin dış uzay alanındaki mevcut pozisyonunu sürdürme konusunda 2018 yılında bir askeri uzay komutanlığı kurmasına, Ay’da askeri üs kurma ve Ay’a silahların yerleştirilmesine yönelik planlar yapmasına neden oldu.
Günümüzde istihbarat gayeli askeri uydu sistemleri, kinetik silahlar, kıtalararası balistik füzeler, anti-uydu silah sistemleri ve Ay’da askeri üs inşa etme planlarıyla dış uzay silahlanmış durumda. ABD’nin birçok hususta olduğu üzere, 1967 tarihli mevcut Dış Uzay Anlaşması kapsamında kendini milletlerarası kurallardan muaf tutan yaklaşımı, güvenliği oluşturan normların aşınmasına ve istikrarsızlığa neden oluyor. Dış uzayın global yönetişimi konusunda ABD ve Çin’in kendi ulusal çıkarlarını ön planda tutan yaklaşımları, tüm insanlığın ortak malı olan uzay alanını aşındırıyor.
Uzay yarışının en olumsuz sonucu olarak savaş mümkünlüğü öne çıkarken, başka yandan bu rekabet her iki ülkenin iç ve dış siyasetine imaj tarafından katkı sunuyor. Örneğin ABD’de Space X’in Afro-Amerikalıların protesto şovlarının devam ettiği bir sırada başarılı bir formda fırlatılması “Güçlü Amerika” imajına katkı sağlamış oldu. Aynı halde Vuhan kentinde ortaya çıkan ve kısa müddette dünyada çok sayıda mevte ve ekonomik ve toplumsal değişimlere neden olan yeni tip koronavirüs (Kovid-19) pandemisi sürecindeki yanlışları nedeniyle eleştirilen, Hong-Kong, Sincan Uygur Özerk Bölgesi ve Tibet bölgelerindeki sert devlet siyasetleriyle gündeme gelen Çin için de uzay programlarının kesintisiz uygulanması ülke imajının düzeltilmesine katkı sağlıyor.
Tüm ağırlığını uzay alanında Ay’a ve akabinde Mars’a veren Çin de, belirtildiği üzere dünya üzerinde askeri manada bir üstünlük kurma, ekonomik manada zenginliğini devam ettirme maksadıyla çalışmalarına devam ediyor. ABD’nin bir taraftan NASA ile bilimsel uzay çalışmaları ve teknolojilerine önder ülke olarak katkı sağlarken, Uzay Kuvvetleri Komutanlığı ile dış uzayda silahlanmaya ve bir üs inşası planlarının hayata geçirilmesine de neden olduğu söylenebilir. ABD’nin bu kapsamda, uzaydaki hâkimiyetini korumak ve öbür devletlerin uzaydaki faaliyetlerine karşı hazırlıklı olmak maksadıyla, güç gösterisini sürdürmekte olduğu görülüyor. ABD böylece uzayı yeni bir savaş alanı olarak tanımladığını da dünyaya gösteriyor. Sivil emellerle tüm insanlık için büyük bir sıçrama sağlanabilecekken, Ay yüzeyine yerleştirilebilecek nükleer füzelerin ve askeri üssün insanlığın sonunu da getirmesi ihtimal dahilinde. Bu bağlamda Çin-ABD Ay bazlı uzay yarışı, askeri manada dikkate alındığında hem dünya üzerindeki istikrarları hem de dış uzayda dünyanın geleceğini tehdit ediyor.
