Yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını tüm dünyayı tesiri altına alırken, pandemiden çıkışın anahtarı olarak görülen aşı geliştirme çalışmaları tıpkı anda birçok ülkede yürütülüyor.
Devlet kurumları, araştırma kuruluşları, biyoteknoloji ve ilaç şirketleri Kovid-19’a karşı bağışıklık sağlayacak bir aşı geliştirmek üzere seferber olmuş durumda.
Devletler ve memleketler arası kuruluşlar aşı çalışmalarına daha evvel görülmemiş ölçüde mali kaynak sağlarken, şirketler şimdi klinik deneme etabında olan aşılardan yüz milyonlarca doz üreterek büyük riskler alıyor.
Dünya Sıhhat Örgütü (DSÖ) kayıtlarına nazaran, 31 Temmuz tarihi prestijiyle dünya genelinde 27 Kovid-19 aşı adayı klinik denemelerde beşerler üzerinde test edilirken, 139 aşı adayı klinik öncesi geliştirme etabında bulunuyor.
Olağan şartlarda bir aşının geliştirilebilmesi 10-15 yıl kadar süren uzun bir çalışma gerektirirken, Kovid-19’a karşı aşı geliştirme çalışmalarında bu kadar süratli aralık katedilmesinde, dünya çapında tesirini gösteren pandeminin yarattığı aciliyetin yanı sıra DNA teknolojisindeki ilerlemelerin tesiri oldu.
Çin’in 11 Ocak’ta yeni tip koronavirüsün DNA dizilimini açıklamasının akabinde dünyanın farklı ülkelerindeki araştırmacılar, genetik kopyasını ürettikleri virüs üzerinde laboratuvarlarda çalışmaya başladı.
Virüsün genetik diziliminin bilinmesi, aşı geliştirme sürecinin hazırlık safhasını hızlandırarak klinik denemelere süratle geçilebilmesinin yolunu açtı.
Öte yandan Kovid-19’un genetik yapısının 2002-2003’te Çin’den dünyaya yayılan Şiddetli Akut Teneffüs Yolu Sendromuna (SARS) yol açan koronavirüsle büyük ölçüde örtüşmesi, araştırmacılara SARS’a karşı aşı bulmak için yapılan geçmiş çalışmalardan yararlanma imkanı sağladı.
Beşerler üzerinde test edilen aşı adaylarından 3’ünün, geçen hafta içinde binlerce deneğin katılacağı üçüncü ve son evre klinik denemelere başladığı bildirildi.
Moderna ve “mRNA-1273”
ABD’de Moderna ilaç firmasının Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü (NIAID) iş birliğiyle geliştirdiği “mRNA-1273” isimli aşı adayı için 27 Temmuz’da üçüncü kademe klinik denemelerin başladığı duyuruldu.
Merkezi Boston kentinde bulunan “Moderna”, Çin’in Kovid-19’un genetik dizilimini açıklamasından sırf iki gün sonra potansiyel bir aşı geliştirdiğini açıklamıştı.
Ribo Nükleik Asit (RNA) temelli aşı, virüsün insan hücresine tutunmasını sağlayan “çivi proteini” ismi verilen enzimi baskılayarak bedende bağışıklık sağlamayı hedefliyordu.
ABD Besin ve İlaç Yönetiminin (FDA) onay vermesinin akabinde aşının klinik denemeleri, 17 Mart’ta Washington eyaletinde başlamış, mRNA-1273, “insanlar üzerinde denenmeye başlanan birinci Kovid-19 aşısı” olmuştu.
Aşı adayının klinik denemelerin üçüncü kademesinde 30 bin kişi üzerinde test edilmesi hedefleniyor.
Oxford aşısı
İngiltere’de Oxford Üniversitesi Jenner Enstitüsü ile Oxford Aşı Kümesi iş birliğinde geliştirilen ve üretim lisansı İngiliz-İsveç ilaç şirketi AstraZeneca tarafından satın alınan “ChAdOx1” isimli aşı adayı için Brezilya’da yürütülen 2. ve 3. etap klinik denemelerinde ise son evreye geçildiği bildirildi.
Lemann Vakfı sponsorluğunda yürütülen klinik deneme kapsamında aşı adayının 10 bin 260 sağlıklı istekli üzerinde test edilmesi hedefleniyor.
Aşı adayı, insanlarda kolay soğuk algınlığına yol açan bir adenovirüsün zayıflatılmış ve kendini çoğaltamayan bir versiyonunu içeriyor. Aşı adayı, Kovid-19’un insan hücrelerine tutunmasını sağlayan çivi proteininin yapay halde söz kazanmasını ve bedenin buna karşı kollayıcı antikorlar üreterek gerçek virüse bağışıklık kazanmasını amaçlıyor.
Türk bilim insanın geliştirdiği aşı da son safhada
Son olarak Almanya’da Türk bilim insanı Prof. Dr. Uğur Şahin’in kurucu ortağı olduğu biyoteknoloji firması BioNTech’in geliştirdiği “BNT162b1” isimli aşı adayının da üçüncü basamak denemelere başladığı kaydedildi.
RNA temelli aşı, Kovid-19’u etkisiz kılan kan şekeri enzimleri ile alımlayıcı-bağlayıcı İmmünoglobulin G antikorları harekete geçirmeyi, hücre seviyesinde bağışıklık reaksiyonu yaratan CD4+ ve CD8+ glikoproteinleri artırmayı amaçlıyor.
ABD’de Pfizer, Çin’de Fosun Pharma ilaç firmalarının üretim lisansını aldığı aşı adayının dünya çapında 30 bin sağlıklı istekli üzerinde denenmesi amaçlanıyor.
Çin’deki aşı çalışmaları
Kovid-19’un ortaya çıktığı Çin’de de 8 aşı adayının klinik denemeleri sürüyor. Bunlardan 4’ü birinci, 4’ü ikinci basamakta beşerler üzerinde test ediliyor.
CanSino, Sinopharm, Sinovac üzere kamuya ilişkin ilaç firmaları, Çin Askeri Tıp Akademisi, Vuhan Viroloji Enstitüsü, Pekin Biyolojik Eserler Enstitüsü üzere kurumlar ile iş birliği içinde aşı çalışmaları yürütüyor.
CanSino’nun Çin Askeri Tıp Akademisi ile iş birliğinde geliştirdiği “Ad5-NCov”, SinoVac’ın geliştirdiği “CoronaVac” ve Sinopharm’ın Vuhan Viroloji Enstitüsü ve Çin Askeri Tıp Akademisi ile geliştirdiği iki aşı adayı en fazla umut bağlanan çalışmalar ortasında görülüyor.
Hindistan ve Rusya
Hindistan’da Zydus Cadila ve Bharat Biotech ilaç şirketleri, Rusya’da Gamaleya Ulusal Epidemioloji ve Mikrobiyoloji Enstitüsü ile Vector Viroloji Enstitüsü, Kovid-19 aşı adaylarını beşerler üzerinde test etmeye başladı.
Ayrıyeten Japonya, Güney Kore, Tayvan, Singapur, Kanada ve Avustralya’da Kovid-19 aşı adaylarının klinik denemeleri yürütülüyor.
Türkiye’den 9 aşı adayı klinik öncesi safhada
DSÖ kayıtlarına nazaran klinik deneme basamağındaki aşılar dışında dünyada 139 aşı adayı da klinik öncesi kıymetlendirme etabında bulunuyor. Bunlar ortasında Türkiye’den Ege Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Mehmet Ali Aydınlar Üniversitesi ile Acıbadem Labmed Sıhhat Hizmetleri A.Ş, Ankara Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Bezmialem Vakıf Üniversitesi ve Ortadoğu Teknik Üniversitesinin aşı çalışmaları yer alıyor.
Kovid-19 aşısı ne vakit hazır olacak?
Tüm bu çalışmaların ne vakit sonuçlanıp yaygın olarak kullanılabilecek bir aşının ortaya çıkacağı ise şimdi belirsizliğini koruyor. Uzmanlar, klinik denemelerde muvaffakiyet kaydedilmesi halinde aşının yıl sonu ile gelecek yıl ortasında bir vakitte hazır olabileceği iddiasında bulunuyor.
Lakin çok taraflı biyolojik tesirleri olan ve vakit içinde mutasyon geçirebilen virüslere karşı standart bir aşı üretmek her vakit mümkün olmuyor. Örneğin Kovid-19’un öncülü olan SARS koronavirüsünün ortaya çıkmasından bu yana 20 yıla yakın vakit geçmesine rağmen aşı geliştirilemedi. 1980’li yıllarda AIDS’e yol açan HIV virüsüne karşı başlatılan aşı geliştirme çalışmaları da sonuçsuz kaldı.
Klinik denemeler 3 basamakta yapılıyor
Bir aşının yaygın olarak kullanılabilmesi için 3 kademede beşerler üzerinde test edilmesi gerekiyor.
Klinik denemelerin birinci etabında, az sayıdaki istekli sağlıklı denek üzerinde aşının inançlı olup olmadığı ve beşerler üzerindeki muhtemel yan tesirleri araştırılıyor.
İkinci evrede, aşının bağışık yansılarını uyandırmadaki aktifliği 100’den fazla denek üzerinde test ediliyor.
Üçüncü ve son evrede ise birebir süreç, binlerce denekle tekrarlanıyor. Tüm bu süreç, aylar ve hatta yıllar alabiliyor.
Çin’in Vuhan kentinde Aralık 2019’da ortaya çıkan Kovid-19, 200’den fazla ülke ve bölgeye yayılarak salgına dönüştü.
Dünya genelinde hadise sayısı 19 milyonu aşarken, 700 binden fazla kişi hayatını kaybetti.
