Şubat 1944’te, 43 yaşındaki laboratuvar teknisyeni Miriam Menkin altı yıldır çalıştığı laboratuvara gitmiş ve test tüpü içindeki sperm solüsyonu ile insan yumurtasını bir ortaya getirip birleşmelerini beklemişti.
Harvard Üniversitesi’nde doğurganlık uzmanı John Rock’un teknisyeni olarak çalışan Menkin’in gayesi, yumurtayı canlı organizmanın dışında, test tüpünde döllemekti. Rock, bunu kısırlık tedavisinde birinci adım olarak görüyordu.
Olağanda Menkin yumurta ve spermi 30 dakika kadar bir ortada tutuyordu. Fakat bu sefer o denli olmadı.
Yıllar sonra bir mülakatta, evvelki gece bebeğiyle ilgilenmekten yorgun düşüp uykusuz kaldığı için mikroskop başında bir saat uyuyakaldığını anlatacak ve “Başarım dahilikten değil iş üstünde uyuklamaktan oldu” diyecekti.
Sonraki gün laboratuvara gittiğinde hücrelerin birleşmiş olduğunu ve bölünerek çoğalmaya başladığını gördü. Yani test tüpünde döllenmiş birinci insan embriyosuna bakıyordu.
Menkin’in başarısı, üreme teknolojisi bakımından yeni bir çağı müjdeliyordu. Kısır bayanların gebe kaldığı, çocukların test tüplerinde döllendiği, bilim insanlarının ise ömrün birinci anlarına tanıklık ettiği bir çağdı bu. 1978’de dünya, canlı organizma dışında dölleme (IVF) yoluyla meydana gelen birinci test tüpü bebeği Louise Brown ile tanışmıştı.
Menkin mevzuyla ilgili 18 bilimsel makale ve bilim mecmuası Science için o tarihi hadisesi anlatan iki rapor yazmasına karşın, bunları birlikte yazdığı John Rock üzere herkesin bildiği bir isim haline gelmeyecekti.
Rutgers Üniversitesi’nde tarihçi ve John Rock ve Üreme Ihtilali isimli kitabın müellifi Margaret Marsh, Menkin’in Rock’un asistanından çok daha öte bir manası olduğunu söylüyor. “Rock yalnızca bir klinikçiydi, Menkin ise bir bilim beşerinin aklına ve dikkatine sahip olan ve protokolleri izlemenin değerine inanan bir bilim insanıydı.”
Ömrü
Miriam Friedman 1901’de Letonya’nın başşehri Riga’da doğdu. O şimdi küçükken ailesi ABD’ye göç etti ve babası burada hekim olarak çalıştı.
1922’de Cornell Üniversitesi’nden histoloji (dokubilim) ve mukayeseli anatomi kısmını bitirdi. Sonraki yıl Columbia Üniversitesi’nde genetik kolunda yüksek lisansını yaptı. Tıp okumak istediğinde birinci pürüzle karşılaştı: İki tıp fakültesi, büyük ihtimalle cinsiyetinden kaynaklı olarak başvurusunu reddetti. O vakitler çok az sayıda fakülte bayanları kabul ediyor ve onlar için de katı kotalar uyguluyordu.
Bunun üzerine, tıp okumak yerine Harvard Üniversitesi’ne tıp okuyan eski sınıf arkadaşı Valy Menkin ile evlendi ve çalışmalarında ona sekreteri olarak yardımcı oldu.
Bu ortada bakteriyoloji ve embriyoloji dersleri aldı, kocasına da laboratuvardaki deneylerinde yardım etti. Harvard’dan biyolog Gregory Pincus ile tanışması bu türlü oldu. Pincus daha sonra Rock ile birlikte doğum denetim hapını geliştirecekti.
Menkin, Massachusetts’te Brookline’deki bir yardım kuruluşunun düşük gelirli bayanların tedavisi için işlettiği bir hastanede her Salı sabahı ameliyathane etrafında dolaşıyor, şanslı ise Rock’un ameliyatta çıkardığı bir yumurtalığı ona veriyor ve Menkin “küçük bir fındık tanesi büyüklüğünde” diye tanımladığı yumurtalıkları kesip içinden yumurtayı çıkarıyor, sonraki gün yumurtaya sperm bırakıyor, sonra da döllenme olmuş mu diye mikroskopta inceliyordu. Bu rutin her hafta bu halde tekrar ediyordu.
Altı yıl boyunca bu süreçleri 138 kere yapmış ve her seferinde mikroskopta döllenmemiş bir yumurta ve meyyit spermlerle karşılaşmıştı.
Ta ki Şubat 1944’te döllenmiş yumurtayı gördüğü o cumaya dek… Çığlık atıp Rock’u çağırmış, laboratuvar, “en küçük insan yavrusunu görmek isteyenlerle dolmuştu”.
Menkin daha sonra, “altı yıl boyunca gerçekleşmemiş bir hayal olarak kalan o pahalı objeyi gözümden uzaklaştırmaya korkuyordum” diye yazmıştı.
Fakat o döllenmiş yumurtanın sonu “test tüpünde birinci düşük” olacak, Menkin üç kere daha yumurta döllemeyi başaracaktı.
Bu ortada kocası işini kaybetmiş, onunla North Carolina eyaletindeki Duke Üniversitesi’ne gitmek zorunda kalmıştı. Orada ise IVF skandal olarak değerlendiriliyordu. Hatta bir tabip IVF için “test tüpünde tecavüz” sözünü kullanmıştı.
Menkin’in maharetlerinden yoksun kalan Boston’da ise IVF araştırması durma noktasına gelmişti. Rock’un öteki asistanları test tüpünde yumurta döllemeyi bir daha başaramamıştı.
Fakat Menkin laboratuvara gidemese de Rock ile uzaktan çalışmaya devam etti. 1948’de Science mecmuasında birinci IVF denemeleriyle ilgili birinci raporlarını yayımladılar. Menkin makalenin baş yazarıydı.
Daha sonra kocası ile boşanmanın gündeme gelmesi ve onun şiddet tehditlerine maruz kalması üzerine IVF çalışmaları yeterlice sınırlandı.
İki çocuğuyla birlikte kocasını terk etti. Bu kere de yalnız anne olarak hayatta kalma çabası vermek durumunda kaldı.
1950’lerde Menkin yine Boston’a taşındı. Epilepsi hastası kızı Lucy için orada bir okul ayarlamıştı.
Rock ile tekrar laboratuvarda bir ortaya geldi. Lakin son on yılda çok şey değişmişti.
Üreme alanında misyon artık daha fazla bebek yapmak değil, bebekleri engellemek üzerine konseyiydi.
Rock kendi laboratuvarını kurmuş ve uygun bir doğum denetim prosedürü geliştirmeye çalışıyordu. 1960’ta doğum denetim hapı olarak tarihi muvaffakiyete ulaşacaktı sonunda.
Miriam Menkin ise Rock’un çeşitli alanlardaki araştırmalarını kaleme alan “makale asistanı” olarak çalışıyor, üremenin gizemli dünyasına ışık tutmaya çalışıyor, bilimin bilgi sonlarını zorluyordu.
Hayatı farklı biçimde evirilse, kocası Valy ile evlenmemiş olsa yahut doktorluğa kabul edilse Miriam Menkin neler başarırdı sorusunu yanıtlamak sıkıntı elbette.
İçinde yaşadığı çağ ve şartlar onu muhakkak bir çerçeveye sıkıştırmıştı. Bilimsel mesleğinin tepesinde bile başı karışık yeni anne muamelesi görmüştü.
Fakat onun dikkatle aldığı notlara, bilimsel protokolleri harfiyen takip etmesine ve uygun araştırılmış bibliyografya hazırlıklarına baktığınızda, mesleğinin hakkını veren bir bilim insanı görürsünüz.
Margaret Marsh’ın dediği üzere “O yalnızca birinin ayak işlerini yapan insan değildi”.
