İkinci tarif ise bu yazıda kullandığım okuryazar sözüne karşılık gelen tarif: bilgiye ve yeterliğe sahip olma. Her ne kadar bu tarif TDK’nin tarifleri ortasında yerini almış olmasa da artık okuryazar kullanıldığında bilgiye ve yeterliğe sahip olma manasında kullanılıyor. Okuryazar sözünün manasındaki bir öteki evrim süreci de okuryazar sözü ile artık yalnızca okuma ve yazma hareketinin ötesinde bu süreçlerdeki manaya yetisine verilen vurgunun değerli ölçüde artmasıdır.
Birçok sefer haberlere bahis olan Memleketler arası Öğrenci Kıymetlendirme Programı (PISA) da örgün eğitime devam eden 15 yaşındaki öğrencilerin matematik okuryazarlığı, fen bilimleri okuryazarlığı ve okuma hünerleri ölçmektedir. Yetişkin PISA’sı olarak da bilinen ve PIAAC (Uluslararası Yetişkin Maharetlerinin Ölçülmesi Programı) ise 16-65 yaş ortasındaki yetişkinlerin marifetlerini ölçmek için tasarlanmış bir araştırmadır. Bu bahislere daha sonraki yazılarımda değineceğim.
Okuryazarlıklar ortasında bugün bahsedeceğimiz dijital okuryazarlık, birinci kere 1997 yılında Paul Gilster tarafından kullanılmıştır. Bu husustaki en çok tartışılan mevzulardan birisi dijital yerli ve dijital göçmen tanımlamalarıdır. Ülkemizde de epey çok duyabileceğiniz bu iki kavramı ortaya atan Prensky bile tarifini gözden geçirmesine karşın birinci ortaya attığı tanımlar hala çok kullanılıyor. Prensky’nin birinci tanımladığı biçimi ile bugünün teknolojisi içine doğan kuşak dijital yerli; bizim üzere yeni teknolojilerle sonradan tanışan kuşaklar ise dijital göçmen oluyor. Bu tarifteki en kıymetli sorun dijital yerli olarak tanımlanan neslin tablet, akıllı telefon üzere teknolojik aletleri kullanmadaki maharetlerinin dijital okuryazarlık bağlamında da daha ileride oldukları yanılgısı. Bu kavramları ortaya atan Prensky bile bu görüşünden uzaklaşmışken bile bu kavramların hala kullanılıyor olması sakıncalı.
Dijital okuryazarlık kavramının tarifinde her ne kadar farklılaşmalar olsa da burada bu kavramı tanımlamak beklentiyi oluşturmak ismine yararlı olacaktır. Vakit zaman dijital okuryazarlık yerine değişen bir biçimde medya okuryazarlığı, bilgi okuryazarlığı üzere kavramlar da kullanılmaktadır. Kimi vakit bu kavramların birbirinden farklı olduğu da söylenir. Bu üç terimi Google Trends’te aratıp 2004 yılından günümüze kadar dünya genelinde ve Türkiye’de arama metni olarak kullanım oranlarına baktığımızda farklı bir tablo karşımıza çıkıyor. Dünya genelinde, medya ve bilgi okuryazarlığı düşüş eğiliminde iken dijital okuryazarlık artan bir eğilim göstermekte. Türkiye’de ise dijital okuryazarlık ve bilgi okuryazarlığı arama tabirlerinin medya okuryazarlığına kıyasla çok daha az kullanıldığı görülüyor.
Form 1. Türkiye genelinde “dijital okuryazarlık,” “medya okuryazarlığı” ve “bilgi okuryazarlığı” tabirlerinin 2004-2020 yılları ortasında arama terimi olarak kullanım oranlarının karşılaştırılması. Kaynak: Google Trends (Eylül 2020)
Hal 2. Dünya genelinde “dijital okuryazarlık,” “medya okuryazarlığı” ve “bilgi okuryazarlığı” tabirlerinin 2004-2020 yılları ortasında arama terimi olarak kullanım oranlarının karşılaştırılması. Kaynak: Google Trends (Eylül 2020)
Kelamı bugünlük bitirirken, dijital okuryazarlık için gerekli yetkinliği 15 farklı çalışmada yer alan tarifleri sentezleyerek sunan Anusca Ferrari’nin tarifini vermek isterim:
Dijital yetkinlik, BİT (bilgi ve bağlantı teknolojileri) ve dijital medyayı birtakım misyonları yerine getirmek; sorunları çözmek; bağlantı kurmak; bilgiyi yönetmek; etik ve sorumlu bir formda davranmak; iş birliği yapmak; iş, keyif, öğrenme, toplumsallaşma, gücünü ortaya koyma ve tüketim için bilgi ve içerik üretmek ve paylaşmak için kullanırken gereken bilgi, maharet, tavır, yetenek, strateji ve farkındalık kümesidir.
Tablet, akıllı telefon üzere teknolojilerde uzman olmak dijital okuryazarlığın yalnızca küçük bir kısmı olduğu unutulmamalı. Dijital okuryazarlık, yalnızca ve öncelikli olarak teknik uzmanlıktan fazla fikir yapısında bir değişim gerektiren bir olgudur.
Doç. Dr. Serkan ÖZEL
Boğaziçi Üniversitesi
twitter.com/serkanozeltx
